De executies in het Mandeveld

De executies in het Mandeveld bij Bakkeveen stonden niet op zichzelf. Ze passen in een reeks van executies aan het einde van de oorlog als de geallieerden, de Canadezen, zienderogen dichterbij komen. Er werden op ongeveer hetzelfde moment op een aantal andere plekken door de SD vanuit het Scholtenhuis executies uitgevoerd. Opzettelijk uitgevoerde executies, zonder dat daar een gerechtelijk vonnis aan ten grondslag lag, waren in deze fase van de oorlog onderdeel van het beleid van de Duitse bezetter geworden.

Drs. Monique Brinks schrijft in “Het Scholtenhuis 1940-1945, deel 1: Daden”: Vanaf september 1944 is de overkoepelende verzetsorganisatie Ordedienst (OD) in Groningen in golven opgerold door de Sicherheitsdienst (SD). Op 19 september werd een groep van 5 leden geëxecuteerd. Op 25 septem-ber zijn nog 12 leden, op 12 oktober nog 17 en op 28 oktober nog 7 leden van de OD geëxecuteerd.

Vanaf februari 1945 startte vanuit het Scholtenhuis een volgende actie om leden van de OD uit te schakelen. Een aantal van hen werd al bij de arrestatie doodgeschoten, maar de meesten van de bij deze acties aangehouden personen zijn geëxecuteerd in de dagen vlak voor de bevrijding.

Toen de Canadezen in april 1945 naderden, verbleven er in het Huis van Bewaring in Groningen nog ongeveer 220 gevangenen, waarvan er 70 op de lijst van voorlopig ter dood veroordeelden waren geplaatst. Dat waren de zware gevallen. Die zouden, wanneer de vijand naderde en de stad dreigde te worden ingenomen, worden doodgeschoten om te voorkomen dat ze in handen van de vijand vielen en tegen de Duitsers konden getuigen. Dat was het bevel van de commandant van de Wehrmacht. Vier leidende officieren in het Scholtenhuis kregen op zaterdag 7 april elk de opdracht om een aantal mensen ter dood te brengen. Ze moesten zelf maar zien hoe ze dat uitvoerden.

Zo werden reeds in de vroege ochtend van 8 april een groep van 10 of 11 mensen in het Evertsbos bij Anloo geëxecuteerd. Diezelfde ochtend werden op een heideveld bij de Oud-Asserweg bij Norg nog een groep van 11 mensen doodgeschoten. Ook op 8 april, maar ’s avonds, vertrok een derde transport richting Norg, naar de Oosterduinen. Hier werden 8 mensen geëxecuteerd.

De laatste groep vertrok een dag later, op 9 april, richting Bakkeveen. Deze locatie was bij Lehnhof, de leider van het transport bekend, omdat hij betrokken was geweest bij arrestaties in verband met een wapendropping in september 1944. Tijdens dit transport op 9 april ontsnapte de gevangene Schuringa uit Enumatil. De Duitsers zochten nog anderhalf uur vergeefs naar hem. En omdat het al licht geworden was en de executies in het verborgene moesten worden uitgevoerd, reed men onverrichter zake terug naar het Huis van Bewaring in Groningen.

De vroege ochtend van de 10-de april herhaalde zich de gang van zaken. De overgebleven groep van 9 personen werd aangevuld met een nummer 10, in de persoon van Hendrik Nicolaas Werkman.

Bakkeveen, het Mandeveld, werd nog in de nacht bereikt. De vrachtwagen stopte op 100 meter afstand van de plekwaar een aantal SD-ers, aan de rand van een weiland een kuil begon te graven.

Ondertussen bleven de gevangenen in de wagen zitten. Toen de kuil gereed was leidden de SD-ers de gevangenen in groepjes van twee naar de kuil. Hen viel op hoe rustig de gevangenen waren. Niemand schreeuwde, niemand toonde angst, terwijl zij toch meer dan een etmaal moeten hebben geweten welk lot hen wachtte. In de kuil stond een SD-er die de mannen een voor een door het hoofd schoot. In de vroege ochtend werden de 10 lichamen begraven.

Er zaten nog ongeveer 175 politieke gevangenen in het Huis van Bewaring in Groningen. Ca. 150 van hen werden op 13 april, de dag waarop de bevrijding begon, vrijgelaten.

Er bleven nog 27 gedetineerden over die ter dood moesten worden gebracht. Die gevangenen waren, waarschijnlijk op initiatief van personeel van het Huis van Bewaring, overgebracht naar de strafgevangenis. Daar was het zo’n chaotische toestand dat ze ongehinderd verspreid konden worden over de gehele gevangenis. Daar werden ze op 15 april vrijgelaten.

Henk Marinus

Bron: Tijdschrift van de Historische Vereniging Bakkeveen “ALD Bakkefean”, voorjaar 2015